جبر یا اختیار-3: اجل زودرس و تاخیر آن تا اجل مسمّی

پرسش:

اگر واقعا مرگ هر کس از پیش نزد خدا معلوم است, پس دادن صدقه، انفاق، دعای مومنین برای طول عمرشان چه معنی دارد؟ نقش ورزش و رعایت بهداشت و تغذیه سالم و طبیب و دارو چیست؟

پاسخ: 

قران کریم می فرماید: هوالذی خلقکم من طین ثم قضی اجلا و اجل مسمی عنده ثم انتم تمترون(انعام/2) یعنی او کسی است که شما را از گل آفرید سپس اجلی مقرر داشت و اجل حتمی نزد اوست، با این همه شما تردید می‌کنید. 

حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه می فرمایند: تفاوت این دو (اجل و اجل مسمی) در آن است که(اجل) به تنهایی به معنای عمر و وقت و مدت غیر حتمی است و(اجل مسمی) به معنی عمر و مدت حتمی است و به عبارت دیگر(اجل مسمی) مرگ طبیعی که کسی را از آن گریزی نیست و(اجل) مرگ زودرس است، گرچه هر دو اجل از ناحیه خدا تعیین می شود، یکی به طور مطلق و دیگری به صورت مشروط و یا معلق. درست مثل این که می‌گوییم: این چراغ [ 15 ساعت عمر مفید و] 20 ساعت عمر نهایی دارد و بعد از 20 ساعت بدون هیچ قید و شرط خاموش می‌شود، اما اگر طوفانی بوزد [یا سنگی به چراغ بخورد و بشکند یا جریان برق قطع شود، قبل از 15 ساعت، مثلا] بعد از دوساعت خاموش خواهد شد، [و برعکس اگر از آن کمتر استفاده شود و برق دچار نوسانات مکرر نشود، بیش از 15 ساعت دوام خواهد داشت]. در مورد انسان و اقوام و ملت‌ها نیز چنین است. می‌گوییم، خداوند اراده کرده است که فلان شخص پس از فلان مقدار عمر به طور قطع از میان برود و نیز می‌گویم اگر ظلم و ستم و نفاق و تفرقه و سهل‌انگاری و تنبلی را پیشه خود سازد، در یک سوّم آن مدت از بین خواهند رفت، هر دو اجل از ناحیه خدا است. یکی مطلق و دیگر مشروط.(تفسیر نمونه، ذیل آیه 2 سوره انعام).

علامه مصباح یزدی در تشریح این مساله می‌گوید: تقدیر قابل تغییر است. چون وقتى مقدمات یک شىء فراهم میشود، اگر مقدّمات بعید باشد هنوز باید چند واسطه ى دیگر تحقق یابد تا به خود آن پدید برسد و در این بین ممکن است موانعى پدید آید، چون اینها هیچکدام علت تامه نیستند. ممکن است مانعى جلوى مقتضى را بگیرد یا چیزى موجب فقد یک شرط شود. و وقتى هم تقدیر قریب را در نظر میگیریم با توجه به اینکه هنوز علت تامه تحقق نیافته، ممکن است باز عاملى موجب نقصى در علل شود یا جزء اخیر علت تامه تحقق نیابد و نتیجه اى که پیش بینى میشد تحقق پیدا نکند. (مصباح یزدی، معارف قرآن، ج1-3، ص210-215.)

بنابر این درست است که از قبل طول عمر انسانها و چگونگی مرگشان نزد خداوند معلوم و معین است, اما این بدان معنا نیست که خود انسان و افعال و کردارش در تعیین زمان مرگش تأثیرگذار نیست و آدمی دست بسته است, خیر هم عوامل و موانع مادی و طبیعی, (همچون بیماری ها) و هم اسباب وسایل و موانع معنوی (دعا و صدقه و گناه ) که انسان با اختیار خویش آنها را فراهم می کند در نوع و تعیین زمان مرگش دخیل است. با این وجود همه این امور و مقدرات آدمی به همراه تغییرات آنها بواسطه برخی عوامل و موانع, از پیش نزد خدا معلوم است. لذا خداوند متعال هم علم دارد که انسان چه زمانی مرگش فرا می رسد, هم علم دارد که این انسان با اراده و اختیار خویش, اسباب و موانع ( مادی و معنوی) عمرش را فراهم می کند و باعث تأخیر و یا تأجیل مرگش می شود.