عوامل شکست مشروطیت و انقلاب

یکی از عواملی که موجب شکست مشروطیت در ایران شد، این بود که متدیّنین بعد از مدتی احساس کردند کأنّه کار به سمت بی‌دینی پیش می‌رود. جنجال زیاد مطبوعاتی که آن وقت همه‌ی انگیزه‌ی خودشان را این قرار داده بودند که به مقدّسات دینی حمله کنند - البته کسانی که در مشروطیت با اساس دین و مظاهر دینی و اعتقادات دینی و روحانیت و با این‌طور چیزها در مجامع به صورت قلمی و شعاری مقابله و اهانت می‌کردند، عدّه‌ی زیادی نبودند، اما جنجالشان زیاد بود - موجب شد که متدیّنین و علما که در صفوف اول مبارزه‌ی مشروطیت بودند، بتدریج دلسرد شدند و کنار نشستند. وقتی چنین شد، نهضت شکست می‌خورد؛ و مشروطیت شکست خورد. بعد از پانزده، شانزده سال از عمر مشروطیت، دیکتاتوریِ رضاخانی به وجود آمد. این بسیار عبرت‌انگیز است. رضاخانِ قلدر و چکمه‌پوش کجا، شعار مشروطیت کجا؛ چقدر اینها با هم فاصله دارند! چرا این‌طور شد؟ 

منحرف شدن مشروطه توسط انگلیسی ها

یکی از مهم‌ترین آرزوهای هر جوانی این است که در محیط و جامعه‌ای که زندگی می‌کند، یک جامعه‌ی پیشرفته از لحاظ علم و مدنیت باشد؛ از عدالت و روابط اجتماعیِ انسانی و اخلاقی انسانی برخوردار باشد و افق روشنی برای همه‌ی افراد- بخصوص جوانان- وجود داشته باشد. کار بزرگی که ملت ما در بیست و شش سال پیش انجام داد- یعنی پدید آوردن انقلاب اسلامی- اگر پنجاه سال و یا حتّی سی سال زودتر

توسعه و ترقی؛ بهانه استعمارگری بیگانگان و فاجعه‌آفرینی مستبدین

از دوران قاجار خیلی از درباریان قاجار و شاهزادگان قاجاری- که هم بی‌سواد بودند، هم دنیاپرست بودند، هم در عین حال با محافل غربی ارتباط داشتند- عامل و وسیله‌ی وابستگیِ نادانسته‌ی کشور و فرهنگ ما به غرب شدند و ادعایشان این بود که این، پیشرفت و تحول است!

در قضیه‌ی 

غفلت علمای صدر مشروطه از غربزدگان

در صدر مشروطه علمای بزرگی بودند - که من اسم نمیآورم؛ همه میشناسید، معروفند - که اینها ندیدند توطئه‌ای را که آن روز غربزدگان و به اصطلاح روشنفکرانی که تحت تأثیر غرب بودند، مغلوب تفکرات غرب بودند، طراحی میکردند؛ توجه نکردند که حرفهائی که اینها دارند در مجلس شورای ملىِ آن زمان میزنند، یا در مطبوعاتشان مینویسند، مبارزه‌ی با اسلام است؛ این را توجه نکردند، مماشات کردند. نتیجه این شد که کسی که میدانست و میفهمید - مثل مرحوم شیخ فضل‌اللَّه نوری - جلوی چشم آنها به دار زده شد و اینها حساسیتی پیدا نکردند؛ بعد خود آنهائی هم که به این حساسیت اهمیت و بها نداده بودند، بعد از شیخ فضل‌اللَّه مورد تعرض و تطاول و تهتک آنها قرار گرفتند و سیلی آنها را خوردند؛ بعضی جانشان را از دست دادند، بعضی آبرویشان را از دست دادند. این اشتباهی است که آنجا انجام گرفت؛ این اشتباه را ما نباید انجام بدهیم. ۱۳۸۸/۱۲/۰۶ بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری

خاستگاه روشنفکران دوران مشروطیت

در نهضت مشروطه، تفکرات مربوط به آزادی آمد مطرح شد، منتها یک نقیصه‌ی بزرگی وجود داشت که این نقیصه نگذاشت ما به آن راه درست در این تفکر بیفتیم و در آن راه پیش برویم؛ آن نقیصه عبارت از این بود که از چند سال قبل از مشروطه - شاید از دو سه دهه‌ی قبل از مشروطه - تفکرات غربی بتدریج به وسیله‌ی عوامل اشرافی، شاهزاده‌ها و عوامل سلطنت، داخل ذهن یک مجموعه‌ای از روشنفکران راه باز کرده بود. روشنفکر هم که میگوئیم، در آن دوران اولیه، روشنفکر مساوی است با اشرافی. یعنی ما روشنفکر غیراشرافی نداشتیم. روشنفکران درجه‌ی اول ما همین رجال دربار و وابستگان و متعلقین به آنها بودند؛ اینها از اول با فکر غربی در زمینه‌ی آزادی آشنا شدند. لذا شما وقتی که 

نقش دین در پیشبرد نهضت های مردمی

مشروطیّت؛ مشروطیّت حرکتی بود که با پیش‌آهنگی علما که مظهر دین‌داری مردم بودند، توانست پیش برود. بله، فلان روشنفکر، فلان نویسنده، فلان محفلِ پنهانی در کشور بود، نه‌اینکه نبود امّا پیش نمیرفت، کاری نمیتوانستند بکنند، نفوذی در مردم نداشتند. آنچه در مشروطه مردم را به میدان آورد، عبارت بود از 

عبرتهای تاریخ معاصر- جنبش مشروطه و ملی شدن نفت

آیةاللَّه کاشانی کسی است که اگر او نبود، نهضت ملی شدن صنعت نفت یقیناً در این کشور به وقوع نمی‌پیوست. من به جوانان عرض می‌کنم، با تاریخ گذشته‌ی نزدیک کشورتان آشنا شوید؛ چون یکی از راههای فریب و اغواگری، 

علل نهادینه نشدن تحزب پس از مشروطیت

بی تردید ایران در عـصر مشروطیت، گام های بزرگی به سمت دموکراسی برداشت و از بسیاری جوامع شرقی برای استقرار نظام انتخابی پیشی گرفت؛ صدها انجمن و گروه و حزب به وجود آمـد؛ ولی ایـن انـبوه نهادهای بی سامان و فاقد نظام و تشکیلات، نه تنها ضامن حفظ دموکراسی نشد بلکه باعث بروز مشکل شد و در نهایت طومار هـمۀ آنـها در تند باد کودتای رضا خانی برچیده شد. 

پیش از کودتای رضا خان، 

اولین راهپیمایی بر علیه شاه قاجار

در جریان نهضت تحریم توتون و تنباکو، شیخ فضل‌الله که تازه در تهران مقیم شده بود،‌ اهمیت حکم میرزای شیرازی را به مردم یادآور می‌شد و دوشادوش میراز حسن آشتیانی مجتهد بزرگ تهران، مردم را به قیام در برابر توطئه استعمار فرا می‌خواند. ناصرالدین‌شاه برای درهم شکستن حکم تحریم تنباکو، به میرزا حسن آشتیانی، تکلیف کرد یا در انظار عمومی قلیان بکشد و یا از تهران برود. میرزا حسن آشتیانی، تبعید را به جان خرید و آماده ترک تهران شد. اما، شیخ فضل‌الله نوری با هوشمندی فوق‌العاده مردم تهران را به قیام فراخواند و در حمایت از میرزای آشتیانی، راهپیمائی پرشوری در تهران برگزار کرد. در این راهپیمائی، زنان پیشاپیش مردان حرکت می کردند و برای نخستین بار در تاریخ نهضت‌های اسلامی، "شعار علیه شاه" به صدا درآمد. این راهپیمائی به محاصره دربار منجر گردید و ناصرالدین شاه از بیم جان خویش قرارداد توتون و تنباکو را لغو کرد و کار به پیروزی نهضت تحریم تنباکو رسید. اما از ثمرات مهم‌تر این پیروزی، مهیا شدن زمینه برای شکل گیری نهضت عدالت‌خانه و مشروطیت بود. 15 سال پس از نهضت تحریم تنباکو، مشروطیت به پیروزی رسید. 

منابع:

- فووریه، سه سال در دربار ایران، صص۲۳۶-۲۳۹؛ 

- اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات، صص۸۹۸، ۸۹۹؛ 

- عباس میرزا، شرح حال عباس میرزا ملک آرا، صص۱۱۷، ۱۱۸؛ 

- اصفهانی، «تاریخ دخانیه»، همراه سدۀ تحریم تنباکو، صص۱۵۳-۱۵۸؛ 

- کدی، تحریم تنباکو در ایران، صص۱۳۶-۱۳۹؛ 

- تیموری، تحریم تنباکو، صص۱۵۰-۱۶۵؛ 

- ناظم الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۹-۲۱.