جبر یا اختیار-2: تقدیر یا تدبیر؟
«اختیار» بر خلاف ظاهرش که حاکی از آزادی انتخاب و عمل ماست، از بیرون و درون توسط عوامل «جبری» احاطه شده و کنترل میشود. ممکن است فکر کنیم مثلا یک سرباز در هنگامه جنگ چون نفر دشمن را هدف گرفته و ماشه را فشرده پس او به تنهایی قاتل سرباز دشمن است، اما واقعیت این است که عوامل زیادی از قبیل چگونگی سرباز شدن او، وقوع جنگ، دستور فرمانده، سالم بودن سلاح و فشنگ و باروت، شدت و جهت باد، فاصله تا هدف، حرکت یا سکون هدف، محل اصابت فشنگ در بدن هدف،... که همه تابع روابط پیچیده ای از علت و معلولها هستند و هیچکدام در اختیار سرباز نبوده با هم ترکیب شده و هلاکت یا ادامه حیات نفر دشمن را رقم زده است. نقش سرباز تنها هدف گیری و فشار دادن ماشه است، با اینحال ما او را قاتل میدانیم چون تصمیم نهایی به شلیک را او با اراده خودش گرفته و اگر از شلیک منصرف میشد، همه عوامل و مقدمات دیگر بی نتیجه بودند و نفر دشمن زنده میماند.
از اینها گذشته، خیلی وقتها رفتار «اختیاری» یک فرد و نتیجه آن، به فرد دیگری «اجباراً» تحمیل میشود و بالعکس. مثلاً «اختیار» یک فرمانده در صدور فرمان عملیات، باعث «اجبار» سرباز به شلیک اسلحه میشود. یا سطح انگیزه و شجاعت سربازان، در تصمیم فرمانده برای شروع عملیات یا تعویق آن مؤثر است.
نظیر این مورد را میتوان مثلا در مورد یک شکارچی که با تفنگ خود به سوی فوجی از پرندگان در حال پرواز شلیک میکند مشاهده نمود. این که شکارچی سرحال باشد و اسلحه سالم باشد و تیر شلیک شود و به یکی از پرندگان اصابت کند (و به کدامیک؟) و جسد شکار مقتول در محل قابل دسترس شکارچی یا سگش افتاده باشد و ... در به دست آوردن رزق و روزی شکارچی دخیل هستند و خارج از اراده شکارچی یا شکار، بر اساس قوانین جبری و احتمالات در صحنه طبیعت و تاریخ عمل میکنند.
اگر عوامل جبری (ابر و باد و مه و خورشید و فلک) را از ماجرا حذف کنیم، شکارچی با متغیرهای فراوان و غیرقابل کنترلی مواجه شده و امکان پیش بینی، برنامه ریزی و اقدام برای شکار نخواهد داشت. پس شکارچی باید از عوامل «جبری» قابل پیش بینی بخاطر فراهم نمودن امکان کسب روزی «اختیاری» خود متشکر باشد، و همچنین از «برنامه ریز اصلی» یا «شانس» که با انتخابها و اختیارات مدبرانه یا بر اثر زنجیره هایی از تصادفات و احتمالات، شرایط لازم و کافی را برای تحقق فعل شکار توسط او فراهم ساخته است.
