علل نهادینه نشدن تحزب پس از مشروطیت

بی تردید ایران در عـصر مشروطیت، گام های بزرگی به سمت دموکراسی برداشت و از بسیاری جوامع شرقی برای استقرار نظام انتخابی پیشی گرفت؛ صدها انجمن و گروه و حزب به وجود آمـد؛ ولی ایـن انـبوه نهادهای بی سامان و فاقد نظام و تشکیلات، نه تنها ضامن حفظ دموکراسی نشد بلکه باعث بروز مشکل شد و در نهایت طومار هـمۀ آنـها در تند باد کودتای رضا خانی برچیده شد. 

پیش از کودتای رضا خان، رفتار نابه سامان و هرج ومرج گرا و غـیرمسئولانۀ تـشکل های سـیاسی وغیرسیاسی، زمینۀ بروز کودتا را فراهم کرده و این هرج ومرج در واقع توجیه کنندۀ استقرار یک دیکتاتور قاطع بـرای جمع کردن نابه سامانی ها بود. ویژگی های سیاسی این دوره و مشخصه های احزاب و نهادهای سیاسی ایران در دورۀ مشروطیت و نارسایی ها و مـشکلات آنها می تواند بیان کـنندۀ عـلل شکل گیری این شرایط باشد. با بررسی اجمالی انجام شده در این مقاله، این ویژگی ها را می توان به شرح زیر بر شمرد:

-اعتقاد به ضرورت مخفی بـودن سـازماندهی و تشکیلات، اسامی اعضا، مقاصد اصلی، برنامه ها و غالب فعالیت های آنها، که گاه برای مردم، مخوف و هراس آور نیز جلوه می کرد؛

-فقدان نظام و تعهد پاسخگویی بـه مـردم و بـسته بودن راه های متعارف ارتباط مردم و حتی نخبگان غیرعضو جامعه با تشکیلات؛

-روابط درون تشکیلات از جـنس روابـط فـرقه ای و مرید و مرادی، سلسله مراتب دورن تشکیلاتی غیردموکراتیک براساس این نوع شایستگی و اعتقاد به برتری ماهوی و ذاتی رهـبرانشان برجامعه؛

-نگاه ایـدئولوژیک و آرمـانی نسبت به تبعیت از تشکیلات و رهبران تشکیلات و دستورات آشکار و پنهان آنان، انجام وظایف محوله و جان دادن بـر سـر انجام آن وظایف؛

-وجود تشکیلات با کارکردهای چند منظوره و با اهداف و برنامه هایی بسیار گسترده تر از احزاب متعارف دمـوکراتیک و بـه کـارگیری هر روشی برای رسیدن به اهداف، از جمله توطئه و بحران سازی در جامعه و پرونده سازی و ایجاد مشکل برای رقیبان تـا تـهدید، ارعاب، سرقت و مصادرۀ اموال و ترور و حذف فیزیکی افراد در جامعه؛

-کم رنگ بودن هویت ملی و تعلق خاطر بـه بـیگانگان و سـازمان های خارج از مرزهای ملی، به عنوان وجه مشترک الگوهای دورۀ مشروطه؛

-اقتدارگرایی و دموکراسی ستیزی ذاتی ساختارهای سـیاسی، ذیل ظـواهر فریبندۀ آنها.

شناخت علل رویکرد نخبگان به این نوع الگوها، نیازمند مطالعات دیگری است. طبعا شیفتگی بـه حـزب و انـفعال در برابر آنها در این رویکردها بی تأثیر نبوده است؛ اما نقش مخرب و کاملا تاثیر گذار نخبگان مارکسیست در ترویج ایـن نـوع فـرهنگ اقتدارگرایانه و مخرب در سازماندهی های سیاسی و حزبی ایران، در آغاز دوران شکل گیری دموکراسی در ایران و جلوگیری از استقرار نـهادهای هـنجار و متعارف دموکراتیک نیز به هیچ وجه قابل انکار نیست.

این ویژگی ها به ایجاد فاصلۀ شدید میان احزاب و مردم و نخبگان جـامعه منجر شد.

به طور خلاصه؛ می توان عوامل مؤثر در توسعه نیافتگی احزاب سیاسی در دورۀ مشروطیت را به شـرح زیـر بر شمرد:

-گرایش نخبگان به روایت های اقتدارگرا از دموکراسی و احزاب سیاسی و گرایش آنان به الگوهای حزبی اقتدارگرایانۀ فراماسونری و کمونیستی بدون شناخت درست آنها؛

-شیفتگی نخبگان عرف گرا و غیردینی به بـیگانگان، درک سـطحی آنان از غرب و تحولات جوامع غـربی و تـقلید و اقتباس سطحی و غیرعالمانۀ آنها از الگوهای غربی

-فقدان تعلقات ملی عمیق ومستحکم در میان نخبگان ایران و احزاب سیاسی و عدم توجه عمیق و اهتمام کافی آنان، به خصوص نخبگان عرف گرا به استقلال ملی؛

-انزوای احـزاب در مـیان مردم بر اثر فـعالیت های مـاجرا جویانۀ پنهانی، از جمله ترور، ایجاد هرج ومرج و نیز اختلاف و درگیری های میان احزاب و نهادهای سیاسی و آسیب پذیر شدن احزاب در این وضعیت؛

-اختلاف نخبگان روحانی و مذهبی با نخبگان عرف گرا و غیر مذهبی و کناره گیری روحانیت از فعالیت های حزبی بـر اثـر این اختلاف و نهایتا تضیف احزاب به دلیل فاصله گرفتن روحانیت از فعالیت های سیاسی و البته تضعیف روحانیت به علت فقدان نهادهای سیاسی قدرتمند به عنوان ضامن استحکام سیاسی جامعه؛

-عدم درک درست از ضرورت حیاتی وجود احزاب در نظام دمـوکراتیک، به عنوان وجـه مشترکی در بـاورهای نخبگان مذهبی ونخبگان غیر مذهبی جامعه، و در نتیجه عدم اهتمام آنان به اصلاح امور، رفع ضعف ها و نواقص احزاب و نهادهای سیاسی و عـدم نگرانی آنان از فروپاشی نظام حزبی در جامعۀ دموکراتیک.  

منبع : امین زاده، محسن.  مجله «فرهنگ » پاییز 1387 - شماره 67  لینک مقاله اصلی